Trudne pisanie o Afryce

„Afryka była tajemnicza, dzika i pierwotna, jej ludy bierne i jaskiniowe, a całość uzupełniona palmami, cieniem dżungli, rykiem lwa i sykiem węży tworzyła scenerię, w której odgrywał swoją dziejową rolę biały wybawca, mesjasz w hełmie tropikalnym” 

– tak podobno skwitował kolejne głupawe pytanie z sali młody reporter Rysiek Kapuściński podczas jednego ze spotkań z publicznością („Kapuściński. Non-fiction”, s. 155). Zafałszowany i rasistowski obraz Afryki w głowach ludzi wychowanych na popularnej literaturze (tu ukłon w stronę pana Sienkiewicza chociażby) w Polsce lat 60-tych XX wieku raczej mnie nie dziwi. Niestety, takie wyobrażenie Afryki nie zmieniło się wiele do dzisiaj – i nie mówię tu wyłącznie o przeciętnej osobie, która w Afryce nigdy nie była i która w tworzeniu swoich opinii i wyobrażeń na jej temat polega na relacjach innych – zwłaszcza popularnych mediów, w których króluje to, co Kapuściński nazywał „egzotyczką” i co bardzo w swojej twórczości tępił… Jedna z książek, którą miałam ze sobą w podróży, napisana współcześnie przez osobę, która na misji w Afryce Wschodniej spędziła wiele lat, tak raziła stereotypami i poczuciem wyższości jej autora wobec ludzi, wśród których mieszkał, że gdybym zobaczyła tam przytoczony wyżej cytat, absolutnie bym się nie zdziwiła (książkę w pewnej chwili miałam ochotę wyrzucić ze złości – nie zrobiłam tego tylko po to, by móc na tym blogu kiedyś napisać druzgocącą jej recenzję;-)).

Dlaczego o tym tutaj wspominam? Bo przyznam szczerze, że osobiście jestem na tym punkcie być może przewrażliwiona, ale za każdym razem, kiedy zabieram się za pisanie tego bloga boję się, że sama wpadam w tę „egzotyczkową” pułapkę. Piszę o safari, wspominam o Masajach i co chwilę panikuję, czy aby z tego blogu nie robi się taka afrykańska Cepelia… No ale nie będę ukrywać, że ta egzotyka jednak fascynuje – w końcu pojechałam do Afryki między innymi po to, by spełnić swoje naiwne marzenia z dzieciństwa o zobaczeniu krainy słoni i lwów i „dzikich” plemion…

No właśnie – kolejnym problemem jest język. Przyzwyczajona do anglosaskiej poprawności politycznej, nie potrafię już swobodnie używać chociażby określenia „Czarna Afryka” kiedy piszę o rejonach położonych na południe od Sahary (dlaczego w polskim nie mamy odpowiednika angielskiego „Sub-saharan Africa”?). Zresztą, nie tylko Polacy mają tu problem – całkiem niedawno rozmawiałam na ten temat ze znajomymi Amerykanami i Francuzami, ci pierwsi byli oburzeni, że francuskie gazety używają powszechnie określenia „Czarny Kontynent”. Wynikła z tego ciekawa i dość zażarta dyskusja na temat tego, czy i jak język (polski i francuski w tym wypadku) potrafi umacniać i kultywować owe krzywdzące Afrykę stereotypy.

Być może przesadzam. Być może powinnam po prostu zachwycać się egzotyką „Czarnego Lądu” bez żadnych skrupułów – w końcu po części tak go przecież podczas tej podróży odbierałam. Mój problem polega chyba na tym, że – przepraszam, jeśli to zabrzmi zarozumiale – o Afryce wiem prawdopodobnie więcej niż przeciętna osoba (ale to dlatego, że przeciętna osoba wie o „prawdziwej” Afryce bardzo mało). Studiowałam trochę konflikty plemienne i post-kolonialną historię, pracowałam przez kilka lat w humanitarnych organizacjach, gdzie moją działką była Afryka właśnie, przeczytałam kilkanaście „poważnych” książek – zostałam wyczulona na to, jak szkodliwy może być fałszywy obraz kontynentu i jego problemów, jaki promuje się w popularnej literaturze podróżniczej i mediach. Ale to i tak za mało, by czuć się swobodnie i nie wpadać w uproszczenia i pułapki, kiedy piszę o mojej pierwszej wizycie w tej „Czarnej Afryce” właśnie. 

Nie chcę, by moje pisanie tutaj dokładało się do wszechobecnego obrazu Afryki jako tylko i wyłącznie krainy dzikich zwierząt, głodujących dzieci z muchami na twarzy, niebezpiecznych miast, białych misjonarzy i pracowników humanitarnych organizacji , brutalnych wojen, skorumpowanych urzędników i „prymitywnych” plemion żyjących w glinianych lepiankach w buszu – choć jednocześnie to wszystko jest integralnym elementem kontynentu i trudno o tym nie pisać, zwłaszcza w relacjach z pierwszego dłuższego pobytu na afrykańskim lądzie.

Dodam jeszcze na koniec, że nie tylko ja się z takim problemem borykam – nawet najwięksi światowi eksperci wpadają w podobne pułapki. W zeszłym tygodniu „branżowe” blogi pisały sporo o pewnym niefortunnym filmiku, w którym  Jeffrey Sachs opowiada o tym, jak można poradzić sobie z biedą w Afryce. Z tym, co proponuje słynny ekonomista można się zgadzać lub nie, problem jednak tkwił w czymś innym. Realizatorzy klipu nie potrafili uniknąć podstawowych stereotypów w ukazywaniu kontynentu – widzimy tam m.in. zebry i żyrafy w czołówce (choć z rozwiązania, jakie proponuje Sachs ze zwierzętami nie miały nic współnego) oraz biedne dzieci w wioskach oglądanych zza szyb samochodu przez białych „wybawicieli” – i choć ten ostry krytycyzm klipu był według mnie przesadzony, całe zamieszanie jest kolejnym dowodem na to, że my ludzie Zachodu z „uczciwym” przedstawianiem Afryki mamy problem.

Na podsumowanie proponuję świetny, ironiczny wykład o tym, jak „powinno się” pisać o Afryce (klip po angielsku, jak tylko znajdę więcej czasu, to postaram się zamieścić tu jego tłumaczenie, bo jest świetny – tutaj znajdziecie oryginalny tekst Binyavanga Wainaina.):

A ja tymczasem wracam do opisywania moich przygód na afrykańskim safari…;-)